Rozwój mowy dziecka jest ściśle powiązany z jego ogólnym rozwojem psychoruchowym, a zwłaszczaz rozwojem motoryki – zarówno dużej, jak i małej.

 W ostatnich latach coraz częściej podkreśla się znaczenie współzależności pomiędzy sprawnością manualną a funkcjami językowymi. Badania neuropsychologiczne i logopedyczne wskazują, że zaburzenia motoryki rąk mogą współwystępować z trudnościami w zakresie artykulacji, płynności mowy, a nawet rozumienia i tworzenia wypowiedzi. Związane jest to m.in. ze wspólnymi strukturami neuronalnymi odpowiedzialnymi za planowanie ruchów i przetwarzanie językowe.

 Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zależności między zaburzeniami mowy a motoryką rąk oraz zaprezentowanie wybranych ćwiczeń, które mogą wspierać rozwój mowy poprzez stymulację sprawności manualnej. W części teoretycznej omówione zostaną podstawy neurobiologiczne i rozwojowe tej zależności, natomiast część praktyczna zawierać będzie konkretne przykłady ćwiczeń wykorzystywanych w terapii logopedycznej i zajęciach wspomagających rozwój psychoruchowy dzieci.

 Rozwój mowy oraz motoryki (zwłaszcza motoryki precyzyjnej rąk) jest procesem złożonym, zależnym od dojrzewania i współpracy różnych struktur ośrodkowego układu nerwowego. Zarówno funkcje językowe, jak i ruchowe lokalizują się głównie w obrębie półkul mózgowych, przede wszystkim w lewej półkuli u osób praworęcznych. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że między ośrodkami odpowiadającymi za mowę a tymi odpowiedzialnymi za kontrolę ruchów rąk istnieją bezpośrednie połączenia neuronalne i funkcjonalne zależności.

 Jednym z kluczowych obszarów mózgu odpowiedzialnych za planowanie i wykonywanie czynności motorycznych jest kora ruchowa (motor cortex) oraz sąsiadujące z nią obszary: przedruchowa (area premotorica) i dodatkowa kora ruchowa (SMA– supplementary motor area). Z kolei za procesy językowe odpowiadają m.in. ośrodek Broki (area Broca) oraz ośrodek Wernickego (area Wernicke). Szczególnie ważny jest ośrodek Broki, zlokalizowany w tylnej części lewego zakrętu czołowego dolnego, który – oprócz roli w formułowaniu wypowiedzi – aktywuje się również przy planowaniu ruchów ręki oraz podczas gestykulacji (Pulvermüller & Fadiga, 2010)⁴.

 Warto podkreślić, że zarówno funkcje mowy, jak i ruchów ręki opierają się na współdzielonych szlakach neuronalnych, w tym na korze przedczołowej, jądrach podstawy, móżdżku oraz ciałach modzelowatych, które integrują informacje między półkulami. Badania z użyciem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) wykazały, że aktywność neuronalna w obszarze Broki zwiększa się również w czasie wykonywania precyzyjnych ruchów rąk, co potwierdza funkcjonalną bliskość systemów mowy i motoryki (Gentilucci & Dalla Volta, 2008)¹.

Rozwój wspomnianych struktur jest najbardziej intensywny w okresie prenatalnymi wczesnodziecięcym, a ich dojrzewanie może być zakłócone przez różnorodne czynniki: genetyczne, środowiskowe czy neurologiczne. Niewłaściwe dojrzewanie kory przedruchowej czy zaburzenia funkcjonowania ciała modzelowatego mogą prowadzić zarówno do opóźnienia rozwoju mowy, jak i trudności w zakresie koordynacji ruchowej (Paul, 2007)³.

 Zaburzenia w integracji sensoryczno-motorycznej, które często występują u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, mogą wpływać na synchronizację ruchów ręki i artykulatorów, co ma szczególne znaczenie w kontekście terapii logopedycznej i pedagogicznej. Dlatego stymulacja motoryki ręki – poprzez ćwiczenia manualne i grafomotoryczne – może wspomagać rozwój mowy dzięki neuroplastyczności mózgu, czyli zdolności do tworzenia nowych połączeń neuronalnych w odpowiedzi na bodźce i doświadczenia (Kuhl, 2004)².

                                                           Przykłady ćwiczeń

Niemowlęta (0–12 miesięcy)

1. Masaż dłoni i palców
Cel: Stymulacja receptorów czuciowych, rozwój świadomości ciała
Opis: Rodzic delikatnie masuje dłoń dziecka, kolejno każdy palec, opuszkę i grzbiet dłoni.
Zabawa: „Tu mieszka misio, tu kłania się liso…” – masaż paluszków z rymowanką.

2. Chwytanie i przekładanie grzechotki
Cel: Rozwój chwytu i koordynacji ręka–oko
Opis: Dziecko trzyma grzechotkę i zachęcan.e jest do przekładania jej z rączki do rączki.
Zabawa: Wydawanie dźwięków, naśladowanie dźwięku grzechotki słowami: „szszsz”, „bęk”.

3. Stukanie dłonią w podłoże
Cel: Wzmacnianie mięśni rąk i przedramienia
Opis: Dziecko leży na brzuszku i uderza dłonią w miękką matę.
Zabawa: Rodzic wydaje odgłosy np. „bam-bam”, dziecko naśladuje ruchem.

4. Dotykanie twarzy i ust
Cel: Budowanie schematu ciała i świadomości artykulatorów
Opis: Dziecko zachęcane jest do dotykania nosa, ust, brody.
Zabawa: „Gdzie jest nosek? A gdzie buzia mówi ‘ba’?”

5. Zabawa w „kosi-kosi łapci”
Cel: Integracja sensoryczno-motoryczna, rozwój gestów komunikacyjnych
Opis: Rodzic wykonuje z dzieckiem rytmiczne ruchy rączek.
Zabawa: Znana zabawa paluszkowa z rymowanką.

Dzieci w wieku żłobkowym (1–3 lata)

1. Przekładanie klocków z pojemnika
Cel: Rozwój chwytu pęsetowego i precyzji
Opis: Dziecko przekłada małe klocki lub przedmioty z jednego pojemnika do drugiego.
Zabawa: „Nakarm misia” – dziecko wrzuca klocki do miseczki udającej buzię misia.

2. Malowanie palcami
Cel: Stymulacja sensoryczna, rozwój ruchów dłoni
Opis: Dziecko maluje paluszkami po kartce lub tacy z pianką.
Zabawa: Tworzenie prostych dźwiękonaśladowczych obrazków: „muuu”, „hau”

3. Zabawa z plasteliną
Cel: Wzmacnianie mięśni dłoni i palców
Opis: Dziecko ugniata, toczy kulki, lepi kształty z plasteliny.
Zabawa: Lepienie buzi zwierząt i naśladowanie ich głosów.

4. Sortowanie według koloru/kształtu
Cel: Rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej i języka pojęciowego
Opis: Dziecko sortuje przedmioty wg koloru/kształtu do odpowiednich pojemników.
Zabawa: „Zielone idą tu, czerwone tu – jak wołają? Hop!”

5. Zabawy w gesty: „Pa-pa”, „Brawo”, „Nie ma – jest”
Cel: Wspomaganie rozwoju komunikacji niewerbalnej
Opis: Dziecko uczy się wykonywać proste gesty o funkcji komunikacyjnej.
Zabawa: „Kto zrobi pa-pa? A kto powie brawo?”

Dzieci w wieku przedszkolnym (3–6 lat)

1. Wycinanie nożyczkami
Cel: Doskonalenie precyzji ruchów palców
Opis: Dziecko wycina proste kształty po linii.
Zabawa: „Przygotuj fryzurę dla lalki” – wycinanie włosów z papieru.

2. Rysowanie po śladzie
Cel: Rozwój koordynacji oko–ręka, przygotowanie do pisania
Opis: Dziecko prowadzi kredkę po śladzie – liniach prostych, falach, zygzakach.
Zabawa: „Pomóż myszce dojść do sera”.

3. Łączenie rymowanek z ruchem rąk
Cel: Łączenie sfery językowej z motoryką
Opis: Dziecko wypowiada rymowankę i jednocześnie wykonuje ustalone gesty.
Zabawa: „Idzie rak, nieborak…” – rączka chodzi po ramieniu.

4. Przeciąganie sznurówek
Cel: Ćwiczenie chwytu i koordynacji
Opis: Dziecko przewleka sznurek przez dziurki.
Zabawa: „Ubieramy misia” – przewlekanie sznurka jako zapinanie kurtki.

5. Zabawy z ciastoliną i wałkowaniem
Cel: Wzmacnianie mięśni dłoni, integracja z językiem tematycznym
Opis: Ugniatanie, wyciskanie foremek, wałkowanie.
Zabawa: „Piekarnia” – robienie ciastek, nazywanie kształtów.

Dzieci w wieku szkolnym (7+ lat)

1. Rysowanie mapy palcem po plecach
Cel: Doskonalenie czucia głębokiego i świadomości przestrzennej
Opis: Dziecko zgaduje, co zostało narysowane palcem na jego plecach.
Zabawa: „Tajemniczy rysunek” – potem zamiana ról.

2. Origami
Cel: Wspieranie planowania motorycznego i koncentracji
Opis: Składanie prostych form z papieru.
Zabawa: Tworzenie zwierzątek i opowiadanie historii.

3. Gra „pisanie niewidzialnym atramentem”
Cel: Koordynacja dłoni i percepcji wzrokowej
Opis: Dziecko „pisze” palcem litery lub słowa na stole.
Zabawa: Zgadywanki: „Jakie słowo napisałem?”.

4. Przeskakiwanie po literach ułożonych z klocków
Cel: Integracja motoryczna i językowa
Opis: Skakanie z litery na literę i układanie z nich słów.
Zabawa: „Zbuduj hasło” – np. z liter w kolejności wskazanej przez nauczyciela.

5. Zgniatanie gazety jedną ręką
Cel: Wzmacnianie mięśni dłoni, ćwiczenie dominacji ręki
Opis: Dziecko zgniata kartkę gazety w jednej dłoni.
Zabawa: Kto zrobi najmniejszą kulkę – lewa vs prawa ręka.

Bibliografia

¹Gentilucci, M., & Dalla Volta, R. (2008). Spoken language and arm gestures are controlled by the same motor control system. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 61(6), 944–957.

² Kuhl, P. K. (2004). Early language acquisition: Cracking the speech code. Nature Reviews Neuroscience, 5(11), 831–843

³Paul, R.(2007). Language disorders from infancy through adolescence: Assessment and intervention. St. Louis: Mosby Elsevier.

⁴ Pulvermüller, F., & Fadiga, L. (2010). Active perception: sensorimotor circuits as a cortical basis for language. Nature Reviews Neuroscience, 11(5), 351–360.