logopeda
Afazja a alalia. Terminologia.
„Język, będąc środkiem przekazywania informacji, stanowi przyczynę i podstawę komunikacyjnych zachowań człowieka w kontaktach międzyludzkich.” (J. Panasiuk, 2019: 68)
Wciąż pojawiają się komplikacje w definiowaniu zaburzenia, jakim jest afazja dziecięca. Maria Pąchalska pisze, iż jest to „zaburzenie językowego porozumiewania się wynikające z uszkodzenia części mózgu oraz związanych z tym wzorów połączeń neuronalnych zarządzających językiem”, jednakże różnicuje afazję dziecięcą jako neurorozwojową, czyli alalię oraz nabytą, która „występuje w trakcie opanowywania lub po opanowaniu zdolności językowych”. (2021: 124, 127). Alalia, według autorki, dotyczy dzieci, które jeszcze nie rozpoczęły procesu opanowywania języka, a zaburzenie jest spowodowane opóźnionymi połączeniami neuronalnymi, bądź uszkodzeniem mózgu i jego struktury w okresie prenatalnym, spowodowanym patologicznym przebiegiem ciąży lub czynnikami okołoporodowymi. O afazji nabytej możemy mówić wtedy, gdy przyczyna jej wystąpienia powoduje całkowity, bądź częściowy rozpad systemu komunikacyjnego. Powodem rozpadu są głównie udary, niedotlenienia, nowotwory, stany zapalne, czy też inne choroby.
Warto jednak zaznaczyć, że pojęcie nabywania języka jest interpretowane w różny sposób. Według badań neurobiologicznych proces ten rozpoczyna się w okresie prenatalnym.
Jagoda Cieszyńska-Rożek (2013: 241, 233) z kolei pisze, że „Afazja dziecięca jest zaburzeniem rozwoju mowy (rozumienia i nadawania) spowodowanym wczesnym (prenatalnym, okołoporodowym, wczesnodziecięcym) uszkodzeniem struktur kory mózgowej lewej półkuli, odpowiedzialnych za odbiór, przetwarzanie i zapamiętywanie informacji językowych.” Natomiast alalię definiuje jako zaburzenie „spowodowane brakiem dominacji lewej półkuli dla przetwarzania języka oraz obniżeniem sprawności sekwencyjnego przetwarzania informacji.” W tym przypadku pracę lewej półkuli w pewnym stopniu przejmuje półkula prawa.
Ujęciem neuropsychologicznym zajęły się również Aneta Borkowska i Agnieszka Robak (2021: 249), które sugerują mówienie o afazji tylko wtedy, gdy mamy do czynienia ze zmianami w strukturze mózgu. Owe zmiany bardzo często potwierdza wynik neuroobrazowego badania – głównie MRI. A. Borkowska i A. Robak zwracają uwagę na fakt, iż nie zawsze jest możliwość dostrzeżenia nieprawidłowości. Wtedy najprawdopodobniej przyczyna dotyczy deficytów w obrębie sieci neuronalnych. Autorki o alalii- SLI piszą, że „przypadki SLI nie są związane z zaburzeniami neurologicznymi ani sensorycznymi”, co jednoznacznie podkreśla powyższe stanowisko różnicujące afazję oraz alalię.
SLI (ang. Specific language impairment)- specyficzne zaburzenia językowe; w terminologii SLI stosuje się zamiennie z alalią
Typy afazji
Wyróżnione są 3 rodzaje afazji dziecięcej przez A. Borkowską i A. Robak:
- motoryczna
- percepcyjna
- mieszana
Afazję motoryczną cechują duże trudności dotyczące ekspresji mowy, a także kinestezji artykulacyjnej. Można zauważyć, iż zaburzenie wpływa na powtarzanie i nadawanie mowy, co z kolei skutkuje problemem ze spontanicznym i płynnym mówieniem. Pacjent dotknięty takim typem afazji często ma trudności z tzw. prawidłowym ułożeniem artykulacyjnym. Pojawiają się wszelkiego rodzaju deformacje i nieprawidłowości paradygmatyczne. Rozumienie mowy zdecydowanie przeważa nad jej nadawaniem. Pacjent z afazją percepcyjną wykonuje zadania, realizuje różne polecenia, a jego zachowanie jest stosowne do sytuacji i otoczenia.
Afazja percepcyjna charakteryzuje się tym, że rozumienie mowy jest znacznie zaburzone. U dziecka w pewnej mierze jest zachwiana zdolność prawidłowego nadawania, jednakże nie traci tej umiejętności całkowicie. W przeciwieństwie do afazji motorycznej, osoba nie jest w stanie prawidłowo i adekwatnie zrealizować poleceń do niej skierowanych. Mamy wtedy do czynienia z częściowym, bądź całkowitym zakłóceniem procesu rozumienia języka.
Zazwyczaj jednak występuje afazja mieszana z przewagą któregoś rodzaju – percepcyjnej lub motorycznej. Wtedy można dostrzec szereg nieprawidłowości w obrębie zarówno rozumienia, jak i nadawania mowy z większym nasileniem, z czego jeden typ przeważa nad pozostałym, np. dziecko zrealizuje krótkie polecenie, ale jeśli ono byłoby długie i złożone, prawdopodobnie pojawiłoby się nieadekwatne zachowanie.
By zdiagnozować któryś z typów afazji, należy przeprowadzić szczegółową diagnozę dziecka.
Model diagnostyczny afazji dziecięcej
Kryteria diagnostyczne afazji rozwojowej obejmują (A. Borkowska, A. Robak, 2019: 251):
1. Wczesne ujawnianie się deficytów, niepoprzedzone okresem prawidłowego rozwoju mowy, jednak z tendencją do postępującej poprawy.
2. Istotnie niższy stopień rozwoju języka w porównaniu z poziomem oczekiwanym dla prawidłowego rozwoju w danym wieku (różnica przekracza zakres dwóch odchyleń standardowych).
3. Prawidłowy rozwój w innych sferach funkcjonowania:
a) brak deficytów słuchu;
b) brak deficytów poznawczych;
c) brak upośledzenia umysłowego;
d) brak uszkodzenia obwodowych mechanizmów mowy oraz zaburzeń neurologicznych.
4. Trudności towarzyszące:
a) kłopoty w nauce;
b) problemy w relacjach interpersonalnych;
c) zaburzenia emocjonalne i zaburzenia zachowania.
Należy zwrócić uwagę na fakt, iż afazja dziecięca nie współwystępuje z innymi deficytami i zaburzeniami, np. pacjent może słabo przetwarzać słuchowo, jednakże, by stwierdzić afazję, najpierw wykluczamy niedosłuch. Kolejnym przykładem jest pamięć. Dziecku towarzyszą trudności zwłaszcza w obrębie pamięci sekwencyjnej, ale jest to charakterystyczny objaw opisywanego zaburzenia; nie ma deficytów poznawczych, ale przetwarzanie pamięci jest na niższym poziomie. Dlatego też tak ważne jest spojrzenie holistyczne na pacjenta i dokładna analiza trudności, z którymi się boryka. Kluczową rolę pełni tzw. diagnoza różnicowa, która umożliwia wykluczenie innych zaburzeń, a na końcu potwierdza lub podważa postawioną diagnozę afazji dziecięcej.
Diagnoza składa się z wielu perspektyw, które weryfikują poszczególne umiejętności. Podczas klasyfikacji objawów warto odwołać się do normy rozwojowej dziecka i z nią porównać wszelkie odchylenia, trudności i możliwości pacjenta. Dopiero po przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu z rodzicem i po obserwacji dziecka (wyodrębnieniu nieprawidłowości), następuje pewnego rodzaju opis, na podstawie którego tworzy się całościowy obraz zaburzenia pacjenta. Diagnozę afazji często uzupełnia wynik badania neuroobrazowego mózgu. Warto zaznaczyć, iż wszystkie funkcje są sprawdzane jednocześnie, a każdy obszar stanowi część ostatecznej diagnozy.
Charakterystyka mowy
U dzieci z afazją pojawiają się liczne trudności artykulacyjne (np. deformacje głosek) oraz ich objawy (np. metatezy, epentezy, elizje) i składniowe (m.in. w obrębie budowania wypowiedzi wieloczłonowych, tworzenia zdań złożonych, rozwijania zdań prostych). Można dostrzec też ogromne zakłócenia w obrębie podsystemu leksykalno-semantycznego. Afatyczny pacjent nierzadko ma swój własny słownik do komunikowania się, tworzy mnóstwo neologizmów, w związku z tym podczas terapii, pola semantyczne należy poszerzać o nowe słowa i często je powtarzać. Pojawiają się błędy paradygmatyczne w polu formalnym, co oznacza, że zapomniane słowo bywa przez dziecko zastępowane innym, podobnie brzmiącym. Pojawiają się też częste pominięcia przyimków. Mowa pacjenta z afazją dziecięcą w dużym stopniu opiera się na elementach suprasegmentalnych- prozodii, melodii, intonacji. Można u niego też dostrzec liczne zakłócenia w obrębie ułożenia narządów mowy.
Kinestezja artykulacyjna
Dzieci z afazją bardzo często przejawiają trudności z prawidłowym ułożeniem aparatu artykulacyjnego podczas wymawiania poszczególnych głosek. Dzieje się tak, ponieważ mogą one mieć osłabione napięcie mięśniowe, bądź kłopot z planowaniem ruchów. Dlatego też m.in. realizacja artykulacyjna może się odbywać w złym miejscu.
Przykład: Pacjent zamiast dwuwargowo realizować sylabę „PA”, wymawia ją z ułożeniem aparatu artykulacyjnego tak, jak do sylaby „FA”, czyli wargowo- zębowo.
Zaburzona linearność i sekwencyjność percepcyjna może się do tego przyczyniać, ponieważ jak pisze Ewa Bielenda-Mazur (2019, 209): „Sekwencyjne przetwarzanie podczas generowania mowy jest czynnością wysoce wyspecjalizowaną, złożoną, biorąc pod uwagę liczbę fonemów występujących w języku (średnio ok. 30 w różnych językach świata) oraz zaangażowanie mięśni układu fonacyjnego i artykulacyjnego podczas planowania ruchów artykulacyjnych (ok. 100 różnych mięśni, w ciągu jednej sekundy kilkanaście razy zmienia się ich układ).”
Przetwarzanie sekwencyjne jest konieczne do organizowania należytych wzorców motorycznych w obrębie narządów mowy. Aby zacząć pracę nad kinestezją, należy się upewnić, że słuch fonemowy działa właściwie.
Proces zapamiętywania
Pamięć pełni ogromną rolę w życiu człowieka. Pozwala przywoływać sytuacje,
które się wydarzyły, wspominać i analizować coś na podstawie zapamiętanych doświadczeń. Składa się z takich procesów jak magazynowanie, przetwarzanie i odtwarzanie informacji. Wyróżnia się różne rodzaje pamięci krótkotrwałej oraz długotrwałej. W zależności od konkretnych kryteriów (np. czas przechowywania informacji), można mówić o którymś z tych rodzajów.
Systemy pamięci wg M. Jagodzińskiej:
- krótkotrwałej: sensoryczna (ikoniczna, echoiczna), operacyjna
- długotrwałej: proceduralna, deklaratywna (semantyczna i epizodyczna)
,,Uważa się, że plastyczność synaptyczna zależy od aktywności neuronów wywołanej przez bodźce, stanowi ich adaptacyjną odpowiedź na bodźce zewnętrzne.” (M. Jagodzińska, 1997: 106); (por. Niewiadomska 1997). Same neuroprzekaźniki i inne modulatory szczególną rolę pełnią w systemie pamięci krótkotrwałej. Podczas nauki i późniejszego odtwarzania informacji, neuroprzekaźniki wpływają na zmiany w synapsach, spowodowane jakimś doświadczeniem. Jednakże cały proces nie uwzględnia długotrwałego przechowywania informacji.
Jerzy Vetulani (2014:187) zwraca uwagę na złożoność całego procesu, wyodrębniając kilka faz, biorących w nim udział:
- zapamiętywanie- przekształcanie doznań w engramy;
- przechowywanie- utrzymywanie engramów;
- przypominanie- wydobywanie engramów, odtwarzanie doznań;
- rozpoznawanie- porównanie nowo utworzonego engramu ze starym.
Engramy – ślady pamięciowe
Główne struktury biorące udział w pamięci
Maria Jagodzińska pisze, iż hipokamp umożliwia tworzenie map myślowych i relacji przestrzennych. Pozwala też magazynować i kodować informacje. Dzięki tej strukturze, człowiek jest w stanie rozróżniać nowe bodźce od tych, które już zna. Kora przyhipokampowa to miejsce w mózgu, które wraz z korą okołowęchową i węchomózgowiem stanowią podstawę pamięci wzrokowej. Człowiek, dzięki tym strukturom, zapamiętuje wielorakie informacje. Warto też zauważyć, iż uszkodzenie hipokampa wpływa tylko na pamięć deklaratywną, czyli długotrwałą.
Hipokamp znajduje się w przyśrodkowej części płata skroniowego. Zola i Squeire zwracają uwagę na połączenie „wejść z jedno- i wielomodalnych pól asocjacyjnych nowej kory”.

Autorka wspomina także o ogromnej roli kory przedczołowej, która bierze udział w rozległych procesach pamięci i sprzyja wykonywaniu zadań pamięciowych. Przede wszystkim warto zwrócić uwagę na aktywność struktury brzusznej i grzbietowej. To one wpływają na rozumienie wykonywanych czynności i ich realizację (pamięć operacyjna).
Pamięć symultaniczna i sekwencyjna
U dzieci z afazją bardzo często można dostrzec trudności w procesie zapamiętywania, zwłaszcza sekwencyjnym. Pamięć symultaniczna ściśle łączy się z funkcjonowaniem prawej półkuli mózgu; przechowuje obrazy, np.: twarzy i sylwetek ludzi, układów pomieszczeń, układów wzorów, ciągów zautomatyzowanych. Pozwala dziecku zapamiętywać globalnie zestawy m.in. obrazków, przedmiotów. To właśnie dzięki stymulacji pamięci symultanicznej, terapeuta może rozpocząć z dzieckiem pracę nad procesem sekwencyjnego zapamiętywania informacji.
Pamięć sekwencyjna umożliwia linearne przetwarzanie i zapamiętywanie informacji. Dzięki niej człowiek jest w stanie przypomnieć sobie, np. chronologię zdarzeń. Jednakże za te funkcje odpowiada lewa półkula mózgu, która szczególną rolę pełni w procesie przyswajania języka.
O pamięci symultanicznej i sekwencyjnej w swoich pracach mówi J. Cieszyńska- Rożek.
Zapamiętywanie wzrokowe, słuchowe i ruchowe stanowi ważną część procesu nabywania mowy. Dziecko z afazją, które przejawia zaburzenia, w którejś z tych dziedzin, ma przede wszystkim trudności z kolejnością i linearnością podczas przetwarzania informacji. Można się więc spotkać z licznymi metatezami, redukcjami, a zwłaszcza z redukcją wyrazów w zdaniu, co głównie dotyczy kłopotów w obrębie pamięci słuchowej. Problem stanowi również pamięć motoryczna, która służy wielu czynnościom życiowym. Dodatkowo ośrodki ruchu w mózgu współpracują z ośrodkami mowy.
Brak deficytów słuchu fizycznego, a trudności z przetwarzaniem słuchowym
Podczas diagnozy afazji należy wykluczyć m.in. trudności ze słuchem fizycznym- niedosłuch. Często się jednak zdarza tak, że pacjent nieprawidłowo realizuje zadania w obrębie przetwarzania słuchowego. Jeśli jednak nie ma deficytów słuchu fizycznego, przyczyny należy szukać w sekwencyjnej pamięci słuchowej oraz w spostrzeganiu słuchowym.
Joanna Skibska (2012:63) pisze, że ,,Poziom percepcyjny polega na słyszeniu i naśladowaniu dźwięków mowy (początkowo są to wzory intonacyjne, melodyczne, a następnie fonetyczne)”. Aby dziecko odpowiednio przetwarzało wszelkie bodźce słuchowe, musi je prawidłowo różnicować i zapamiętywać. Deficyty w tym obrębie powodują dalsze problemy z artykulacją, gdyż niezakłócona percepcja jest niezbędna do rozwoju języka.
W wyniku takich trudności w wypowiedziach pojawiają się liczne metatezy, uproszczenia, redukcje ilościowe. Dziecko może mieć problem z nauką dłuższych wyrazów, ponieważ w ich obrębie jest za dużo segmentów do powtórzenia i utrwalenia, dlatego też jakaś część wyrazu zostaje pominięta. Taki sam rezultat zauważa się, np. podczas układania prostej, dwuelementowej sekwencji słuchowej, czy podczas powtarzania zapamiętanych krótkich wypowiedzi.
Lewa półkula mózgu jako podstawa linearności i sekwencyjności
„Jakiekolwiek deficyty objawiające się zaburzonym funkcjonowaniem półkul powodują, że język przyswajany jest z opóźnieniem, częściowo lub nie może być przyswojony.”(Z. Orłowska- Popek, 2018:75)
Za sekwencyjne przetwarzanie odpowiada lewa półkula mózgu. To właśnie jejstymulacja jest szczególnie ważna w terapii dziecka z afazją, często jedna wychodząc od niewerbalnych ćwiczeń prawopółkulowych. „Obydwie półkule mają zatem swój udział w wypełnianiu zadań zarówno o charakterze językowym, jak i wzrokowo-przestrzennym. Różnią się natomiast zakresem zdolności w obrębie określonej funkcji.” (M. Senderecka, 2007:150) Kory mózgowe mają swoje zadania, ale wzajemnie się uzupełniają. Linearne porządkowanie sprawia, że dziecko jest w stanie dostrzec poszczególne segmenty wyrazów, zdań, a nawet w dalszym etapie relacji przyczynowo- skutkowych.
Warto wspomnieć o dwóch niezwykle ważnych ośrodkach, które funkcjonują właśnie w lewej półkuli. Są to ośrodek Broki i Wernickego. Pierwszy z nich znajduje się w płacie czołowym i odpowiada głównie za produkcję języka, ale też jego rozumienie. Drugi natomiast jest w płacie skroniowym, a jego rola to odbiór i przetwarzanie mowy, rozpoznawanie dźwięków. Uszkodzenie w obrębie któregoś z tych ośrodków sprawia, że proces nabywania języka staje się zaburzony.
Lewa półkula odpowiada za przetwarzanie linearne, dokonywanie analizy, porządkowanie sekwencyjne, edukcja relacji (wnioskowanie o relacjach, wykrycie relacji), edukacja korelatów (wnioskowanie o współzależności). (Cieszyńska- Rożek, Metoda Krakowska, 2013, s. 401)

Prawidłowe przetwarzanie lewej półkuli (sekwencyjność i linearność) pełni funkcje niezbędne do (Cieszyńska- Rożek, 2013: 402):
- powtarzania;
- rozumienia mowy;
- mówienia;
- czytania;
- pisania;
- działania;
- rozumowania;
- myślenia;
- porządkowania świata (np. poprzez reguły)
Wszystkie elementy są konieczne do prawidłowego funkcjonowania człowieka w świecie. Dlatego też tak ważna jest odpowiednia stymulacja lewej kory mózgowej, zwłaszcza gdy dziecko ma ogromne trudności z odtworzeniem sekwencji (słuchowej, wzrokowej, ruchowej). Jeśli np. percepcja słuchowa w afazji dziecięcej jest zaburzona to deficyt ściśle łączy się z koniecznością ćwiczenia sekwencyjnego przetwarzania informacji.
Strategie komunikacyjne w afazji
Dziecko, które nie potrafi prawidłowo komunikować się werbalnie wykorzystuje strategie komunikacyjne, mające na celu usprawnić przekaz. Do wspomnianych strategii należą m.in. gesty i mimika. Naukowcy zajmują różne stanowiska w tej kwestii. J. Cieszyńska- Rożek pisze, że takich przekazów niewerbalnych brakuje u afatycznych dzieci, jednakże A. Borkowska i A. Robak zauważają, że jest to nieodłączny element komunikacji, często nawet stanowi jej główną formę. Warto zaznaczyć, że każdy przypadek należy indywidualnie rozpatrywać, a kwestia dotycząca strategii może zależeć od głębokości zaburzenia.
O strategiach Jolanta Panasiuk pisze, że kompensują językowe trudności osób z afazją i są wyrazem ich aktywnej postawy wobec języka używanego w interakcjach społecznych. (Panasiuk, 2019, s.74)
Intencja komunikacyjna
Ważną rolę w niewerbalnych sposobach przekazu wypowiedzi pełni intencja komunikacyjna- chęć komunikowania się z otoczeniem.
John R. Searl (por. J. Panasiuk 2017:74); (por. J. Searl 1995) sugeruje, iż to, że pojawia się intencja, chęć lub przyczyna komunikacji, nie warunkuje jej w zupełności, ponieważ nie zawsze zostanie zrealizowana. W umyśle może pojawić się tzw. przyczyna/ myśl, którą dana osoba pragnie przekazać, ale należy zwrócić uwagę na jej realizację, fakt, czy konkretne zachowanie wystąpiło w rzeczywistości.
Jeśli jednak dziecko ma trudności ze strategiami komunikacyjnymi, warto je wypracować.
,,[…] W przypadku, gdy realizacja intencji jest utrudniona zaburzeniami mowy, a jednostka jest homo loquens i język pełni funkcję egzystencjalną, to procedura realizacji intencji dostosowywana jest do możliwości komunikacyjnych pacjenta […]” (J. Panasiuk 2017:74).
Homo loquens – istota mówiąca
W przedstawionej sytuacji należy z danym pacjentem wypracować pewne strategie komunikacyjne, które umożliwią mu rozumienie jak i nadawanie komunikatu. Osoby ze sprawnie posługującymi się strategiami mogą czynnie i aktywnie wejść w interakcje społeczne.
Podstawą ludzkiej egzystencji jest komunikowanie się, a komunikacja jest poparta intencją i chęcią wejścia w interakcję społeczną. Przy ograniczonych środkach językowych, występują naturalne strategie (m.in. gest „papa”, ruch palcem „nie wolno”, uniesienie rąk do góry „nie wiem”, ruch ręką w górę „coś leci (np. samolot, mucha)” oraz strategie zastępcze- gesty artykulacyjne.
Wymieniona strategia zastępcza umożliwia dziecku lokalizację głoski podczas jej wypowiadania, uruchamia proces naśladownictwa i wspiera skuteczną komunikację. Warto jednak podkreślić, iż w tym przypadku strategia komunikacyjna jest wypracowana, a nie samoistna.
Bibliografia
Bielenda-Mazur Ewa, 2019, Deficyty poznawcze w alalii, [w:] “Logopedia”, T. 48, Nr 2, Lublin, Wyd. Polskie Towarzystwo Logopedyczne, s. 205- 222.
Borkowska Aneta, Robak Agnieszka, 2019, SLI a afazja/ dysfazja rozwojowa i dziecięca afazja nabyta – ujęcie neuropsychologiczne, [w:] Wczesna interwencja logopedyczna, red. Kaczorowska-Bray Katarzyna, Milewski Stanisław, Gdańsk, Wyd. Harmonia Universalis, s. 247- 255.
Cieszyńska- Rożek Jagoda, 2011, Terapia neurobiologiczna zaburzeń komunikacji językowej, [w:] Nowa logopedia 2: Biologiczne uwarunkowania zaburzeń mowy; red. Michalik Mirosław, Siudak Anna, Kraków, Wyd. Collegium Columbinum, s. 25-34.
Cieszyńska- Rożek Jagoda, 2013, Metoda Krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci, Kraków, Wyd. Centrum Metody Krakowskiej.
Cieszyńska Jagoda, Korendo Marta, 2015, Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od noworodka do 6. roku życia, Kraków, Wyd. Wydawnictwo Edukacyjne.
Jagodzińska Maria, 2008, Psychologia pamięci, Gliwice, Wyd. Helion.
Jerzy Vetulani, 2004, Mózg: fascynacje, problemy, tajemnice, Kraków, Wyd. Homini.
Orłowska- Popek Zdzisława, 2018, Stymulacja funkcji audytywnych w terapii zaburzeń mowy, [w:] Neurobiologiczne podstawy wczesnej terapii zaburzeń rozwojowych, Neurologopedia, T.1., red. Błasiak-Tytuła Marzena, Siudak Anna, Kraków, Wyd. WiR, s.73-83.
Panasiuk Jolanta, 2019, Język a komunikacja w afazji, Lublin, Wyd. Marii Curie- Skłodowskiej.
Pąchalska Maria, 2021, Afazja u dzieci: nowe podejście teoretyczne, diagnostyczne i terapeutyczne, [w:] Afazjologia, red. Tarkowski Zbigniew, Warszawa, Wyd. PZWL, s. 123- 143.
Senderecka Magdalena, 2007, Różne punkty widzenia prawej i lewej półkuli mózgu, [w:]„Przegląd psychologiczny”, T. 50, Nr 2, Kraków, wyd. Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 149- 174.
Skibska Joanna, 2012, Afazja dziecięca. [w:] Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka., red. Skibska Joanna, Larysz Dawid, Wyd. Naukowe ATH, Bielsko-Biała, s. 48-78.